วันที่เอกสารถูกสร้าง: 
27/10/2008
ที่มา: 
เว็บไซต์ล้านนาคดี http://lanna.mju.ac.th/ มหาวิทยาลัยแม่โจ้ "ทุกภาพ ทุกตัวอักษร มอบเป็นวิทยาทานแด่ทุกท่าน"

มีด


มีด เป็นเครื่องมือประเภทมีคมที่มีหลายขนาด และมีการใช้งานอย่างกว้างขวาง ทั้งนี้ไม่เป็นที่ประจักษ์ว่าก่อนหน้าที่จะมีมีดทำด้วยเหล็กไว้ใช้ในล้านนา นั้น มีดที่คนโบราณใช้นั้นทำด้วยวัสดุสิ่งใด แต่ที่ตกทอดมานั้นพบว่ามีมีดที่ใช้เป็นมีดโกนผมด้ามหนึ่ง วัสดุที่ใช้ทำตัวคือทองเหลือง

เหล็กที่ใช้ในการทำมีดนั้นมักจะเป็นเหล็กแผ่น และที่ถือกันว่ามีคุณภาพสูงมากก็คือเหล็กแหนบรถยนต์ หรือเหล็กที่แกร่งอย่างเหล็กที่ได้จากส่วนของเครื่องยนต์ เป็นต้น

ในครั้งที่พระญามังราย ปฐมกษัตริย์ในราชวงศ์มังรายไปรบกับพม่าและมอญนั้น ก็ได้ขอตัวช่างเหล็กและช่างโลหะมาไว้ในเชียงใหม่ด้วย ซึ่งเห็นว่าพระญากาวิละก็คงดำเนินนโยบายเดียวกัน จึงได้มีช่างเหล็กมาตั้งเถียงเส่าหรือโรงสูบลมของช่างโลหะเพื่อตีเหล็กอยู่ ในบริเวณถนนช้างม่อย เชียงใหม่ ดังที่ตกทอดมาถึงปัจจุบัน

ในเถียงเส่าของสล่าเหล็กหรือช่างทำเหล็กนั้น จะมีเส่าหรือสูบลมซึ่งมักเป็นสูบนอนขนาดใหญ่สำหรับสูบลมเข้าสู่กองถ่านเพื่อ เร่งความร้อนในไฟให้สูงขึ้น สล่าจะสูบเส่าด้วยมือข้างหนึ่ง ส่วนอีกข้างหนึ่งก็จะจับคีมคีบเหล็กพลิกไปมาให้เข้าที่หากจะต้องตีเหล็กแล้ว ก็จะเปลี่ยนมือข้างที่ถนัดน้อยกว่ามาถือคีมจับเหล็กและใช้อีกข้างหนึ่งตี เหล็กให้เข้าที่

ในการ ตีมีดนั้น ช่างจะเลือกเหล็กที่มีขนาดตามต้องการมาทุบให้ขึ้นรูปมีขนาดใหญ่น้อยและได้ รูปทรงตามต้องการและต้องตีส่วนโคนให้เป็นแกนยาวประมาณ ๑-๔ นิ้ว เพื่อทำเป็นกั่นหยั่งเข้าไปในด้าม เมื่อได้มีดที่มีลักษณะตามต้องการ เช่น มีขนาดต่างๆ แล้วก็จะ “ ปัด ” หรือถูด้วยตะไบให้เรียบ แล้วจึงเผาบริเวณคมอีกครั้งหนึ่ง แล้ว “ จาด ” คือใช้ส่วนคมแตะเข้ากับน้ำขี้เถ้าที่เตรียมไว้เพื่อชุบให้คมแข็งอีกครั้ง หนึ่ง และจะตีเขี่ยว คือปลอกรัดที่จะสวมกับปลายของด้ามในส่วนที่รับกับกั่นเพื่อเสริมความแข็งแรง อีกด้วย ทั้งนี้ขนาดของตัวมีด กั่นและเขี่ยวมีด จะต้องมีขนาดสอดคล้องกัน
เมื่อได้มีอย่างใดอย่างหนึ่งมาใช้งานแล้ว ชาวบ้านจะต้องเข้าด้ามมือ นำตัวมีดนั้นมาตรึงกับด้ามที่ใช้จับถือมีดเพื่อให้ใช้งานได้สะดวก ไม้ที่ใช้ทำด้ามมีดอย่างง่ายที่สุดคือไม้ไผ่ แต่หากผู้ใดจะใช้ไม้จิงที่ถากหรือกลึงเพื่อเป็นด้ามก็ย่อมจะทำได้ ด้ามมีดที่เตรียมมานั้นย่อมจะให้มีขนาดพอเหมาะกับใบมีด มีเขี่ยว คือ ปลอกรัดซึ่งจะกว้างไม่น้อยกว่าโคนของใบมีด เขี่ยวจะรัดที่ส่วนหัวของด้ามมีดที่ให้ใบมีดสอดใส่นั้นด้วย ให้เจาะที่ส่วนหัว

มีด เป็นเครื่องมือประเภทมีคมที่มีหลายขนาด และมีการใช้งานอย่างกว้างขวาง ทั้งนี้ไม่เป็นที่ประจักษ์ว่าก่อนหน้าที่จะมีมีดทำด้วยเหล็กไว้ใช้ในล้านนา นั้น มีดที่คนโบราณใช้นั้นทำด้วยวัสดุสิ่งใด แต่ที่ตกทอดมานั้นพบว่ามีมีดที่ใช้เป็นมีดโกนผมด้ามหนึ่ง วัสดุที่ใช้ทำตัวมีดคือทองเหลือ

เหล็กที่ใช้ในการทำมีดนั้นมักจะเป็นเหล็กแผ่น และที่ถือกันว่ามีคุณภาพสูงมากก็คือเหล็กแหนบรถยนต์ หรือเหล็กที่แกร่งอย่างเหล็กที่ได้จากส่วนของเครื่องยนต์ เป็นต้น

ในครั้งที่พระญามังราย ปฐมกษัตริย์ในราชวงศ์มังรายไปรบกับพม่าและมอญนั้น ก็ได้ขอตัวช่างเหล็กและช่างโลหะมาไว้ในเชียงใหม่ด้วย ซึ่งเห็นว่าพระญากาวิละก็คงดำเนินนโยบายเดียวกัน จึงได้มีช่างเหล็กมาตั้งเถียงเส่าหรือโรงสูบลมของช่างโลหะเพื่อตีเหล็กอยู่ ในบริเวณถนนช้างม่อย เชียงใหม่ดังที่ตกทอดมาถึงปัจจุบัน

ในเถียงเส่าของสล่าเหล็กหรือช่างทำเหล็กนั้น จะมีเส่าหรือสูบลมซึ่งมักเป็นสูบนอนขนาดใหญ่สำหรับสูบลมเข้าสู่กองถ่านเพื่อ เร่งความร้อนในไฟให้สูงขึ้น สล่าจะสูบเส่าด้วยมือข้างหนึ่ง ส่วนอีกข้างหนึ่งก็จะจับคีมคีบเหล็กพลิกไปมาให้เข้าที่ หากจะต้องตีเหล็กแล้วก็จะเปลี่ยนมือข้างที่ถนัดน้อยกว่ามากถือคีมจับเหล็ก และใช้อีกข้างหนึ่งตีเหล็กให้เข้าที่

ในการตีมีดนั้น ช่างจะเลือกเหล็กที่มีขนาดตามต้องการมาทุบให้ขึ้นรูปมีขนาดใหญ่น้อยและได้ รูปทรงตามต้องการและต้องตีส่วนโคนให้เป็นแกนยาวประมาณ ๑-๔ นิ้ว เพื่อทำเป็นกั่นหยั่งเข้าไปในด้าม เมื่อได้มีดที่มีลักษณะตามต้องการ เช่น มีดขนาดต่างๆ แล้ว ก็จะ “ ปัด ” หรือถูด้วยตะไบให้เรียบ แล้วจึงเผาบริเวณคมอีกครั้งหนึ่ง แล้ว “ จาด ” คือใส่วนคมแตะเข้ากับน้ำขี้เถ้าที่เตรียมไว้เพื่อชุบให้คมแข็งอีกครั้งหนึ่ง และจะตีเขี่ยว คือปลอกรัดที่จะสวมกับปลายของด้ามในส่วนที่รับกับกั่นเพื่อเสริมความแข็งแรง อีกด้วย ทั้งนี้ขนาดของตัวมีด กั่นและเขี่ยวมีด จะต้องมีขนาดสอดคล้องกัน

เมื่อได้มีดอย่างใดอย่างหนึ่งมาใช้งานแล้ว ชาวบ้านจะต้องเข้าด้ามคือ นำตัวมีดนั้นมาตรึงกับด้ามที่ใช้จับถือมีดเพื่อให้ใช้งานได้สะดวก ไม้ที่ใช้ทำด้ามมีดอย่างง่ายที่สุดคือไม้ไผ่ แต่หากผู้ใดจะใช้ไม้จิงที่ถากหรือกลึงเพื่อเป็นด้ามก็ย่อมจะทำได้ ด้ามมีดที่เตรียมมานั้นย่อมจะให้มีขนาดพอเหมาะกับใบมีด มีเขี่ยว คือ ปลอกรัดซึ่งจะมีกว้างไม่น้อยกว่าโคนของใบมีด เขี่ยวจะรัดที่ส่วนหัวของด้ามมีดที่ให้ใบมีดสอดใส่นั้นด้วย ให้เจาะที่ส่วนหัวของมีดให้มีความกว้างและความลึกอย่างน้อยให้เท่ากับกั่น หรือก้านต่อจากตัวมีดเพื่อสอดลงในด้าม
ชาวบ้านจะเข้าด้ามมีดโดยเอาขี้ครั่งอัดลงในช่องสำหรับสอดกั่นนั้น ขณะเดียวกันก็ก่อไฟให้มีถ่านแดงมากๆ แล้วเอาผ้าชุบน้ำพันที่ใบมีดและเอาส่วนที่เป็นกั่นซุกเข้าในถ่านไฟแดงจนร้อน แล้วนำไปเสียบเข้ากับช่องที่อัดขี้ครั่งไว้ แล้วเอาขี้ครั่งอัดลงไปและเผากั่นมีดเสียบลงอีก ทำเช่นนี้หลายครั้งจนมั่นใจว่าขี้ครั่งอัดอยู่เต็มช่องและรัดกั่นมีดให้ กระชับแล้วจึงจะหยุดและนำมีดนั้นไปฝนให้คมต่อไป

มีดบางอย่างมักจะทำให้มีฝักมีดอีกด้วย ฝักมีดมี ๒ ชนิด คือแบบที่ใช้ไม้มาเหลาให้ได้ขนาดกว้างและยาวกว่าตัวมีดเล็กน้อย แล้วผ่าไม้นั้นให้เป็นสองซีกโดยพยายามผ่าให้มีขนาดเท่ากัน เจาะด้านในให้เท่ากับตัวมีดทั้งความยาว ความหนาและความใหญ่ จากนั้นจึงนำมาประกบกันและรัดด้วยหวายถัก ส่วนฝักมีดแบบที่สองนั้นจะใช้หวายยาวประมาณ ๗๐ เซนติเมตร มาผ่าครึ่ง พับเข้าแล้วร้อยให้เป็นซอง ส่วนปากนั้นให้ใช้หวายเส้นเล็กมาสานโดยให้ผายปากออก มีดที่ใช้ฝักหวายแบบนี้จะเป็นมีดงกคือมีดโต้หัวตัดและมีดปลายว้ายหรือปลาย แหลมที่มีขนาดใหญ่

ทั้งนี้ บางคนที่ได้มีดมาใหม่เมื่อเข้าด้ามและฝนแล้วก็มักจะนำมีดสับกับต้นไม้ที่มี ยาง เช่น ต้นขนุน เป็นต้น สับทิ้งไว้ทั้งคืน เชื่อว่าคมมีดจะเหนียวเหมือนยางไม้และมีดจะไม่บิ่นง่าย

  • มีดคมบาง

เป็นมีดขนาดเล็ก เรียกชื่อตามความบางของมีดว่า มีดคมบาง มีความกว้างประมาณ ๓ เซนติเมตร ยาวรวมทั้งด้ามประมาณ ๑๗ เซนติเมตร ตีจากแท่งเหล็กให้แบนบาง หรือทำจากแผ่นเหล็กบาง ส่วนปลายและโคนจะเท่ากันหรือส่วนโคนอาจจะเล็กกว่าส่วนปลายนิดหน่อย ตรงส่วนโคนของมีดเจาะรูเล็กๆ ตรงกลางสัก ๓ รู ด้ามใช้ไม้ ๒ กีบ เจาะรูให้ตรงกับรูที่เจาะบนมีดแล้วประกบกัน ตัวเหล็กมีดอยู่ตรงกลางแล้วใส่สลักยึดไม้ด้ามกับตัวมีดเข้าด้วยกัน

การใช้งาน ใช้หั่นซอยวัตถุที่อ่อนและวัตถุที่มีขนาดเล็กใช้เป็นมีดหั่นซอยผักในครัวก็ ได้ ที่ใช้มีดนี้โดยเฉพาะคือ การใช้ผ่าผลหมากแล้วร้อยด้วยเชือกตามแห้งไว้เป็นหมากเคี้ยว เมื่อใช้ผ่าหมากก็เรียกกันว่า “ มีดผ่าหมาก ” ผู้เฒ่าผู้แก่สมัยก่อนที่เคี้ยวหมากจะมีมีดคมบางติดเชี่ยนหมากเสมอ เพื่อใช้ตัดหัวเปลือกหมาก มีดคมบางยังใช้นำติดตัวไปช่วยงานแต่งตาในงานต่างๆ อย่างในงานบวช เป็นต้น

  • มีดงก

มีดงก เป็นมีดหัวตัดขนาดใหญ่ คำว่ามีดงก อาจจะมาจากขนาดของมีดหัวตัดที่มีส่วนหัวใหญ่ก็ได้ ความใหญ่ที่ส่วนปลายของมีดงกนี้ประมาณ ๗ เซนติเมตร มีความหมายของสันประมาณ ๑.๐ -๑.๕ เซนติเมตร ความยาวเฉพาะตัวมีดประมาณ ๓๐ เซนติเมตร รูปลักษณะส่วนปลายใหญ่กว่าโคน ปลายตัดกั่นมีดจะใหญ่และยาวกว่ามีดชนิดอื่น ด้ามมีดชนิดนี้จะใช้ไม้ไผ่หรือไม้จิง ถ้าเป็นไม้จิงใช้ไม้ที่มีความแข็ง เช่น ไม้แดง ไม้ประดู่ ไม้ปู เป็นต้น ถ้าเป็นไม้ไผ่ก็ใช้โคนไม้รวกดำหรือไม้ยะคือไม้ลำมะลอก คอของด้ามรัดด้วยปลอกเหล็กหรือทองเหลือง เรียกกันว่า “ เขี่ยว ” ไว้เพื่อกันด้ามมีดจะเสียหายง่าย

มีดงก ตีขึ้นจากเหล็กกล้าสันหนา ส่วนของกั่นจะไม่ทำเป็นบักคอดเหมือนกับมีดอื่น คือจะทำให้เรียวเล็กลงเพื่อความแข็งแรง เพื่อว่าในเวลาใช้งานจะไม่หักง่าย เมื่อได้ด้ามแล้วจะถากเหลาให้ได้ขนาดพอดีที่ต้องการ ถ้าเป็นไม้ไผ่จะปอกเอาผิวออกเพื่อสามารถใช้มือจับได้แน่น ความยาวของด้ามมีดประมาณ ๑๕ เซนติเมตร การใส่มีดเข้ากับตัวด้ามใช้วิธีการเดียวกับมีดอื่นที่ได้กล่าวไว้แล้ว เพียงแต่ทำให้แน่นหนากว่าเท่านั้น
มีด งกเป็นมีดที่มีน้ำหนัก ผู้หญิงจึงไม่ชอบใช้ เป็นมีดที่ใช้กับงานใหญ่ เช่น ใช้ถากต้นไม้เพื่อทำเป็นเสาบ้านเรียกว่า ซ้อมเสา ถากต้นไม้จากกลมให้เป็นเหลี่ยมเพื่อทำเป็นเสาบ้านใช้ตัดฟันไม้ขนาดใหญ่ หรือตัดฟันกระดูกสัตว์ เช่น กระดูกหมู เป็นต้น มีดงกนี้ บางท้องถิ่นเรียกว่า พร้า

  • มีดโงง

มีดโงง หรือ พร้าหวด เป็นมีดปลายตัด ด้ามทำด้วยไม้ไผ่มีความยาวเท่าๆ กับด้ามจอบหรือเสียม ตัดบริเวณโคนมีดให้งอเป็นมุมประมาณ ๖๐ องศา ใช้สำหรับตัดหญ้าโดยยืนถือมีดหวดซึ่งมีด้ามยาวเหวี่ยงตัดกอหญ้าหรือพงหญ้าคา ในลักษณะคล้ายการตีลูกกอล์ฟ ทั้งนี้บางท่านเรียกมีดชนิดนี้ว่า มีดคด(อ่าน “ มีดก๊ด ” )

  • มีดซอยอยวก

มีดซอยอยวก หรือมีดที่ใช้หั่นต้นกล้วยนี้เป็นมีดขนาดยาวอย่างดาบ (ซึ่งบางคนก็ใช้ดาบเก่าแทนมีดชนิดนี้) เวลาใช้หั่นต้นกล้วยหรือหยวกกล้วยเพื่อให้เป็นอาหารหมูนี้ ผู้หั่นจะนั่งทับต้นกล้วยไว้ไม่ให้เคลื่อนหนี ใช้มือที่ถนัดจับด้ามมีด มืออีกข้างหนึ่งจับปลายมีดแล้วหั่นหยวกโดยการหั่นแบบเชือด คือ กดน้ำหนักของมีดไล่จากส่วนปลายมีดลงไปก่อนเป็นแนวเฉียง

  • มีดซอยอยา

มีดซอยอยา หรือมีดที่ใช้หั่นใบยาสูบให้เป็นฝอยละเอียดเพื่อใช้บริโภคนั้น มักเป็นมีดที่มีขนาดยาวประมาณ ๑ คืบ กว้างประมาณ ๑ คืบเศษ และทำจากแผ่นเหล็กแบนๆ ซึ่งมักจะทำจากเศษของใบเลื่อย มีดซอยยอยานี้มักจะไม่นิยมทำด้าม ผู้ใช้จะอาศัยฝ่ามือประคองให้ใบมีดเคลื่อนขึ้นลงเพื่อหั่นยาสูบที่ผ่อนออกมา ตามช่องที่จัดไว้

  • มีดซุย

มีดซุยคือมีดพกประจำตัวที่ชายหนุ่มมักพกติดตัวอยู่เสมอ คำว่าซุย หมายถึงแทงหรือผลักดันหรือแทงซ้ำ ดังนั้นจากศัพท์แล้วจึงเห็นว่าเป็นมีดพกที่ใช้เพื่อเป็นคู่มือสำหรับการ ต่อสู้ในระยะประชิดคล้ายกับกริชหรือมีดพก

มีดซุย เป็นมีดปลายแหลม มักมีขนาดยาวประมาณ ๖ นิ้ว และกว้างประมาณ ๑ นิ้ว ส่วนด้ามอาจใช้ไม้ไผ่หรือไม้จิงทำก็ได้ หรือบางคนที่พิถีพิถันใช้เขากวางหรืองาช้างหรือกระดูกสัตว์ทำด้ามก็สวยงาม ตามรสนิยม

มีดซุย
ซึ่งเป็นมีดพกนี้มักจะมีฝักมีดด้วย การทำฝักมีดดังกล่าวใช้ไม้ไผ่หรือไม้จิงมาเหลาให้ได้ขนาดกว้างและยาวกว่าตัว มีดเล็กน้อย แล้วผ่าไม้นั้นให้เป็นสองซีกให้มีขนาดเท่ากันเจาะด้านในให้เท่ากับตัวมีด ทั้งความยาว ความหนาและความใหญ่ เมื่อเจาะแล้วนำมาประกบกันและรัดด้วยหวายถักปอบห้า คือปลอกรัดสัก ๓ แห่ง

มีดซุยเป็นอาวุธประจำตัว ใช้พกติดตัวไปในที่คิดว่าจะมีอันตราย หรือพกพาติดตัวไปในเวลากลางคืน โดยเสียบไว้ที่เอว นอกจากเป็นมีดประดับที่มีไว้เพื่อป้องกันตัวแล้วยังใช้ปอกผลไม้และหั่นซอย วัตถุที่ไม่ใหญ่นักได้อีกด้วย

  • มีดดาบ

มีดดาบ คือ ดาบหรืออาวุธที่ใช้ในการสู้รบหรือเป็นเครื่องประกอบแสดงความเป็นชายชาตรี ซึ่งมีลักษณะและขนาดต่างๆ

มีดดาบสรีกัญไชย (อ่าน “ ดาบสะหลีกั๋นไจ ” )

หมายถึง ดาบที่มักจะปรากฏในวรรณกรรม โดยมากจะหมายถึงดาบประจำกายของพระเอก ซึ่งบางครั้งพระอินทร์จะเป็นผุ้มอบดาบชนิดนี้ให้พระเอกก็มี

  • มีดโต้ พร้าโต้

ชื่อของมีดชนิดนี้ บางแห่งเรียกว่า พร้าฟันไม้ บางท้องถิ่นเรียกว่า มีดโต้ เป็นมีดขนาดใหญ่และยาว มีน้ำหนักมากคมโค้งเข้านิดหน่อย มีขนาดใหญ่ประมาณ ๕.๕ เซนติเมตร ความยาวเฉพาะตัวมีดประมาณ ๓๕ เซนติเมตร สันหนาประมาณ ๑.๕ เซนติเมตร ด้ามยาวประมาณ ๒๕ เซนติเมตร ปลายตัด มีเขี่ยวคือปลอกรัดยาวประมาณ ๑๐ เซนติเมตร ฝักมีดชนิดนี้นิยมทำด้วยหวายสาน

การใช้งาน มีดชนิดนี้ใช้ในงานประเภทตัดฟันไม้ขนาดใหญ่ งานถากเสาซ้อมเสา งานตัดไม้ โดยใช้คู่กับขวาน

  • มีดเทาะ

มีดเทาะ หมายถึง มีดที่ใช้โกนผม ซึ่งอาจเป็นโกนผมพระภิกษุหรือฆราวาสก็ได้ มีดเทาะนี้มักทำด้วยแผ่นเหล็กหรือโลหะแบนบางและเนื้อกล้า เพื่อที่ตัดมีดจะคงความคมได้นาน

  • มีดปลายว้าย

มีดปลายว้าย คือ มีดที่ส่วนปลายโค้งจากคมด้านล่างขึ้นไปรับกับสันแต่มิได้แหลมมากนัก มีดชนิดนี้มีขนาดต่างๆ และใช้งานได้ตามสภาพ เช่น ใช้ได้ทั้งตัดไม้ จักตอก และกระทั่งทำครัว หากใช้ในการเดินป่าก็มักจะใช้มีดชนิดนี้เพราะใช้งานได้อเนกประสงค์ คือในกรณีที่จำเป็นก็อาจใช้แทนเสียมได้ด้วย

ในการนำมีดชนิดนี้ออกไปใช้นอกสถานที่แล้ว พ่อบ้านมักจะต้องใส่ในฝักมีดแล้ว “ เหน็บหลัง ” คือเหน็บที่ด้านหลังโดยสอดเข้าที่ผ้าขาวม้าหรือเข็มขัด

  • มีดยับ

มีดยับ หรือกรรไกร เป็นเครื่องมือที่ใช้ตัด ทำเป็นใบมีดทำด้วยเหล็ก ๒ อัน กว้างประมาณ ๒-๓ เซนติเมตร ยาวประมาณ ๒๐ เซนติเมตร มีขาจับทำเป็นบ่วงให้มือสอด ๒ ขา ยึดด้วยสลักหมุนไปมาได้ มีหลายขนาดและหลายคุณภาพให้เลือกใช้ตามลักษณะงาน

  • มีดยับหมาก

มีดยับหมาก เป็นเครื่องใช้ประจำเชี่ยนหมาก ใช้สำหรับผ่าผลหมาก ทำด้วยเหล็กแบนๆ เป็นรูปต่างๆ กว้างประมาณ ๒.๕ เซนติเมตร ยาวประมาณ ๑๕-๒๐ เซนติเมตร ประกบกัน ขาหนีบด้านใน ๒ ด้านเป็นใบมีด และที่รองรับใบมีดมีด้ามจับอยู่ตรงปลาย ส่วนหัวมีสลักยึดเป็นจุดหมุน

วิธีใช้ นำเอาผลหมากวางไว้ตรงกลาง แล้วใช้มือกดกรรไกรเข้าหากัน จะผ่าหมากออกเป็น ๒ ซีก หรือผ่าซอยหมากเป็นชิ้นเล็กๆ ก็ได้ การใช้มีดยับหมากจะสะดวกและปลอดภัยกว่าการผ่าด้วยมีดผ่าหมาก ซึ่งอาจพลาดบาดมือได้รับบาดเจ็บได้

  • มีดยาว

การที่เรียกมีดยาวนั้นคงเรียกเชื่อตามลักษณะความยาวของมีด ความกว้างของส่วนปลายประมาณ ๔ เซนติเมตร ส่วนโคนกว้าประมาณ ๓.๕ เซนติเมตร สันหนาประมาณครึ่งเซนติเมตร ความยาวเฉพาะตัวมีดไม่รวมกั่นยาวประมาณ ๖๐ เซนติเมตร เป็นมีดยาวบางปลายตัด มีคมตั้งแต่ปลายถึงโคนมีด

ด้ามของมีดยาวนี้ ทำด้วยไม้ไผ่หรือไม้จิง คอของด้ามรัดด้วยปลอกทองเหลืองหรือเหล็ก ส่วนการประกอบด้ามกับตัวมีด เหมือนกับมีดชนิดอื่นที่กล่าวไปแล้ว

การใช้งาน มีดยาวใช้ประโยชน์ได้หลายอย่าง ใช้กับงานนอกบ้าน เช่น ฟันหญ้าคันนา ตัดหญ้า ถางหญ้าบริเวณเรือกสวนนำไปเหมืองไปฝาย แผ้วถางลำเหมืองก่อนฤดูทำนา ใช้กับงานพัฒนาของหมู่บ้าน งานในบ้านใช้มีดยาวตัดแต่งรั้วบ้านที่ปลูกด้วยไม้ เช่น ต้นละหุ่ง ต้นมะขาม ต้นชา เป็นต้น ใช้ซอยปาดต้นกล้วยเพื่อเป็นอาหารเลี้ยงสัตว์ที่เรียกกันว่า “ ซอยอยวก ” ใช้หั่นซอยกิ่งไม้ข่อยให้เป็นขี้โย เรียกว่า ครุบขี้โอย

  • มีดแลว

มีดแลว เป็นมีดขนาดกลาง ตัวมีดมีความใหญ่ประมาณ ๓.๕ เซนติเมตร ยาวประมาณ ๓๕ เซนติเมตร ส่วนสันของมีดหนาประมาณครึ่งเซนติเมตร มีรูปร่างคล้ายกับดาบ ตีขึ้นจากเหล็กกล้าและเหนียว ด้ามทำด้วยไม้ไผ่หรือไม้จิง ด้ามยาวประมาณ ๑๕ เซนติเมตร ตรงคอด้ามมีปลอกทำด้วยเหล็กหรือทองเหลืองรัดไว้ด้วย

การใช้งานมีดชนิดนี้ใช้ในการฆ่าสัตว์ใหญ่ เช่น วัว ควายหรือหมู ทั้งนี้การฆ่าวัวควายมีวิธีการฆ่าอยู่ ๒ อย่าง คือ ฆ่าแบบชาวบ้านตามปกติ และการฆ่าแบบวิธีของขโมย การฆ่าแบบชาวบ้านตามปกตินั้น คือนำวัวควายที่จะฆ่าไปผูกกับหลักหรือต้นไม้ ตรึงเชือกให้สั้นที่สุด ตรึงกับหลักที่ต่ำให้ส่วนหัวของสัตว์อยู่ต่ำ แล้วใช้ ค้อนหน้าแหว้น หรือตะลุมพุกตีหัวจนสัตว์ล้มลงแล้วใช้มีดแลวแทงคอซ้ำ เลือดสัตว์จะพุ่งออกใส่ภาชนะที่เตรียมไว้ การฆ่าแบบขโมย คือนำเอาวัวควายที่ขโมยได้ผูกตรึงกับกิ่งไม้หรือต้นไม้ ผูกสูง ให้หน้าของสัตว์แหงนขึ้นแล้วใช้มีดแลวแทงคอจนจมมีด เลือดจะพุ่งกระฉูดออก เมื่อเลือดออกหมดวัวควายก็จะล้มลง การชำแหละหนังเนื้อนั้นก็ใช้มีดแลวอีก นับว่ามีดแลวนี้เป็นมีดที่สามารถชำแหละเนื้อสัตว์จนเหลือแต่โครงกระดูกได้ มีดแลวจึงใช้ในการฆ่าสัตว์โดยเฉพาะก็ว่าได้ (ในบางแห่งคำว่า แลว หมายถึงดาบ)

  • มีดหมอ

มีดหมอ เป็นมีดที่ลงอาคมไว้ใช้ปราบภูตผีปิศาจ ทำด้วยเหล็ก กว้างประมาณ ๕ เซนติเมตร ยาวประมาณ ๑๐ เซนติเมตร

มีดหมอเป็นของใช้ประจำตัวของหมอพื้นบ้านแต่ละคนเชื่อกันว่า เมื่อคนถูกผีเข้าหมอผีจำทำพิธีขับไล่ผีที่สิงอยู่ในตัวคน โดยการร่ายคาถาอาคมเป่าเสก แล้วใช้มีดกรีดตามตัวคนที่ถูกผีเข้า จะทำให้ผีร้ายที่สิงอยู่ออกไปจากตัวผู้เคราะห์ร้าย

ในกรณีที่หมอผู้ทำพิธีไม่มีมีดหมอแล้ว ก็อาจใช้งาช้างกำจัด คืองาช้างที่หักติดอยู่กับต้นไม้ เป็นต้น หรืองาช้างที่ทำพิธีแล้วมาแทนมีดหมอ ยิ่งไปกว่านั้นหมอที่ไม่ใช้มีดหมอหรืองาช้าง ก็จะใช้ไพลที่ชาวล้านนาเรียกว่าพูเลย (อ่าน “ ปูเลย ” ) แทน และว่ากันว่าหมอบางคนเห็นว่าผู้ป่วยหรือผู้เข้ารับการทำพิธีเป็นหญิงที่มี ลักษณะถูกใจ ก็จะใช้พูเลยสั้นคือแง่งไพลที่มีขนาดสั้นกรีดไปตามตำแหน่งที่หมายตา พร้อมกันนั้นก็ถือโอกาสลูบคลำหญิงนั้นไปด้วย หมอดังกล่าวนี้มักเรียกกันว่าพ่อเลี้ยงพูเลยสั้น

  • มีดเหน็บ

มีดเหน็บ เรียกตามการใช้เหน็บเอว มีดเหน็บมีฝักใส่เหน็บเอวไปทำงานนอกบ้าน มีดเหน็บมีขนาดใหญ่ประมาณ ๔.๕. เซนติเมตร ยาวเฉพาะตัวมีดไม่รวมกั่นประมาณ ๓๐ เซนติเมตร สันหนาประมาณ ๗๐ มิลลิเมตร มีรูปลักษณะคมโค้งท้องหย่อนและปลายว้าย คือปลายแหลมเชิดขึ้นไปทางสัน ด้ามทำด้วยไม้ไผ่หรือไม้จิง การเข้าด้ามเหมือนกับมีดชนิดอื่นที่กล่าวไว้แล้ว

การทำฝัก ฝักมีดเหน็บใช้วัสดุทำ ๒ อย่าง คือทำด้วยหวาย และทำด้วยไม้ การทำฝักด้วยไม้ ใช้ไม้สักจะง่ายกว่าไม้อย่างอื่นเพราะปาดเหลาได้ง่าย หาไม้กีบที่มีขนาดใหญ่และยาวกว่าตัวมีดเล็กน้อย มาถากเหลาให้มีรูปดังมีด หรือจะทำเป็นรูปตัดตรงก็ได้ เมื่อถากเหลาได้ที่แล้ว ผ่าไม้กีบนั้นให้แบ่งครึ่งหรือจะใช้ไม้ที่เป็นแผ่นบาง ๒ แผ่น มาประกบกันให้ได้ขนาดก็ได้แล้วเจาะด้านในให้มีรูปตามมีดที่จะใส่ นำฝักทั้ง ๒ ข้างมา ประกบกันแล้วรัดด้วยหวายหรือที่ทำเป็นบ่วงเรียกว่า “ ปอบห้า ” เท่านี้ก็จะได้ฝักไว้ใส่มีดเหน็บเอวไปทำงานต่อไป

  • มีดเหลา

มีดเหลา ตรงกับมีดตอกในภาษาไทยกลาง เป็นมีดเล็กสั้นปลายแหลม ส่วนคมโค้ง ส่วนด้ามโค้งและยาว ส่วนโคนของมีดจะคอดเล็ก ด้ามทำด้วยไม้ไผ่หรือไม้จิง ตรงคอด้ามใส่ปลอกทองเหลือหรือเหล็กที่เรียกว่าเขี่ยวมีด เพื่อป้องกันการแตกหักของด้าม การเลือกด้ามถ้าเป็นไม้ไผ่ก็จะหาเอาจากกิ่งไม้ไผ่สีสุกที่คดโค้งพอดีกับการ ที่จะใช้เหลา ถ้าเป็นไม้จิงก็ต้องถากเหลาให้โค้งตามความต้องการ

 

มีดเหลา ตรงกับมีดตอกในภาษาไทยกลาง เป็นมีดเล็กสั้นปลายแหลม ส่วนคมโค้ง ส่วนด้ามโค้งและยาว ส่วนโคนของมีดจะคอดเล็ก ด้ามทำด้วยไม้ไผ่หรือไม้จิง ตรงคอด้ามใส่ปลอกทองเหลือหรือเหล็กที่เรียกว่าเขี่ยวมีด เพื่อป้องกันการแตกหักของด้าม การเลือกด้ามถ้าเป็นไม้ไผ่ก็จะหาเอาจากกิ่งไม้ไผ่สีสุกที่คดโค้งพอดีกับการ ที่จะใช้เหลา ถ้าเป็นไม้จิงก็ต้องถากเหลาให้โค้งตามความต้องการ
มีด เหลาใช้กับงานเหลาทุกชนิดสมกับชื่อที่ว่า มีดเหลาที่ใช้งานประจำของชาวบ้านคือการเหลาตอกจักสานทุกอย่าง ส่วนปลายที่แหลมใช้เจาะรูไม้ไผ่ได้ดี เช่น เจาะรูขื่อแปเครื่องบ้านแทนสิ่ว และมีดเหลาใช้เป็นอาวุธได้อีกด้วย สมัยก่อนที่มีการอู้สาวแอ่วสาว สาวที่อยู่นอกบ้านส่วนมากจะมีมีดเหลาไว้ใกล้มือ จึงทำให้บ่าวที่เกเรเกรงกลัวไม่กล้าทำอะไรเป็นการล่วงเกิน เพราะว่าสาวเจ้าอาจเสียบเอาด้วยมีดเหลาเมื่อใดก็ได้